احکام و قوانین ارث در قانون مدنی
در ادبیات عموم مردم، ارث شامل اموال و دارایی هایی می‌باشد که بعد از مرگ فردی به بازماندگان او تعلق می‌گیرد. تعریف حقوقی ارث نیز به این تعریف بسیار نزدیک است. در واقع در ادبیات حقوقی به معنای انتقال قهری اموال و دارایی های متوفی به ورثه او می‌باشد. ارث در قانون مدنی با قواعد مشخصی بیان شده است که این قواعد از فقه اسلامی و قرآن کریم گرفته شده است که در این مقاله, لیولند به طور کلی این قواعد را بررسی خواهد کرد. با ما همراه باشید.
ارث در قانون مدنی به چه کسانی تعلق می‌گیرد
طبق ماده 861 قانون مدنی:«موجب ارث دو امر است: نسب و سبب. نسب ذکر شده در این ماده به معنای خویشاوندی و نسبت خونی بین افراد می‌باشد که به دو دسته نسب طولی یا خط مستقیم و نسب عرضی یا خط اطراف تقسیم می‌شود. نسب طولی یا خط مستقیم مانند پدر، مادر، جد و جده و هرچه بالاتر رود. نسب عرضی یا خط اطراف مانند خواهر یا برادر و اولاد آنها یا عموها و خاله ها و اولاد آنها می‌باشد. اگر بخواهیم واضح تر توضیح دهیم یعنی در صورت فوت فردی, افرادی که در بالا ذکر شد به دلیل «نسب» یا همان رابطه خویشاوندی و خونی خود با متوفی، می‌توانند در صورت وجود سایر شرایط از وی ارث ببرند. موجب دیگری که باعث ارث بردن افراد می‌شود, سبب, است. در این دسته افرادی قرار می‌گیرند که به سبب ایجاد علقه زوجیت و نکاح دائم یا موقت در لیست ارث برندگان قرار گرفته‌اند. به عنوان مثال طبق ماده864 برای ارث در قانون مدنی نیز ذکر شده است که از جمله اشخاصی که به موجب سبب ارث می‌برند هر یک از زوجین است که در حین فوت دیگری زنده باشد.
نکته مهمی که اینجا باید ذکر کرد این است که برخلاف ظاهر ماده 864 که عبارت «از جمله» را بیان کرده است، زوج و زوجه تنها افرادی هستند که می‌توانند به موجب سبب از یکدیگر ارث (Inheritance) ببرند زیرا اولا نهاد عتق و بردگی که در گذشته وجود داشته و به موجب سبب در آن ارث منتقل می‌شد در حال حاضر از بین رفته است و همچنین نهاد ضمان جریره که در آن افراد با توافق یکدیگر فرد تازه ای را که در میان وراث نبود از ارث برندگان قرار می‌دادند نیز در قانون ما منتفی می‌باشد. همچنین امکان دارد ظاهر ماده 866 ارث در قانون مدنی که مقرر کرده است که : « در صورت نبودن وارث امر ترکه متوفی راجع به حاکم است». این شبهه را به وجود آورد که در اینجا منظور این است که حاکم وارث اموال متوفی می‌شود، اما در اینجا منظور این است که حاکم صرفا اموال متوفی را مدیریت و اداره می‌کند و خود به شخصه از آنها ارثی نخواهد برد.
ارث در قانون مدنی چه زمانی به ورثه تعلق می‌گیرد
طبق ماده 867 ارث در قانون مدنی, ارث به موت حقیقی یا موت فرضی مورث تحقق پیدا می‌کند. موت فرضی ذکر شده در این ماده در خصوص غایب مفقودالاثر و مرتد تحقق می‌یابد که یعنی این دو فرد در صورت تحقق شرایط قانونی در حکم مرده فرض شده و اموال آنها به ارث می‌رسد. اما اینکه ارث چه زمانی تحقق پیدا می‌کند با اینکه چه زمانی به مالکیت ورثه می‌رسد متفاوت است. طبق ماده 868 مالکیت ورثه نسبت به ترکه(که همان اموال به جا مانده از متوفی می‌باشد) مستقر نمی‌شود مگر پس از اداء حقوق و دیونی که به ترکه میت تعلق گرفته است. به همین دلیل مبحث مهمی که در خصوص ترکه به جا مانده از متوفی وجود دارد بحث دیون مربوط به آن و ترتیب و نحوه اداء آنها است. همانطور که در کتاب شرح قانون مدنی دکتر فرهاد بیات آمده است ترکه دارایی به جا مانده از مورث است که این دارایی اعم است از بخش مثبت(اموال و حقوق و مطالبات مالی) یا منفی(دیون و تعهدات). وقتی فردی فوت می‌کند و اموال و دارایی هایی از او به جا می‌ماند باید تمامی دیون و تعهداتی که مربوط با اموال وی بوده است پرداخت شود.
مراحل استقرار مالکیت وارثان نسبت به ترکه
| تحریر ترکه یعنی ارزیابی و تعیین مقدار ترکه و دیون متوفی | ||
| تصفیه ترکه که در واقع حقوق و دیونی که به ترکه میت تعلق می‌گیرد و باید قبل از تقسیم آن ادا شود شامل قیمت کفن میت و حقوقی است که متعلق یه اعیان ترکه مثل عینی که متعلق رهن است می‌باشد. همچنین دیون و واجبات مالی متوفی و وصایای میت تا ثلث ترکه بدون اجازه ورثه و زیاده بر ثلث یا اجازه آنها | ||
| تقسیم ترکه و تعیین سهام وارثان | ||
شرایط ارث بردن
- زنده بودن فرد در حین فوت مورث
- جنین داخل رحم مادر زمانی ارث می‌برد که زمان فوت متوفی منعقد شده باشد و زنده متولد شود حتی اگر چند ثانیه پس از زنده متولد شدن بمیرد
- اگر بین ورثه متوفی فرد مفقود الاثری وجود داشته باشد، سهم ارث او کنار گذاشته می‌شود تا حال او معلوم شود
- اگر معلوم شود فرد مفقودالاثر قبل از فوت مورث مرده بوده است, سهم او بین دیگر وارثان تقسیم می‌شود
موانع ارث در قانون مدنی
یکی از موانع ارث بردن طبق ماده 880 و 881 قانون مدنی «قتل نامشروع» است. یعنی اگر کسی مورث خود را عمدا بکشد از او ارث نخواهد برد. اما اگر این قتل به حکم قانون یا برای دفاع از خود باشد می‌تواند ارث ببرد.
طبق ماده 881 فرد کافر از فرد مسلمان ارث نمی‌برد. همچنین اگر بین ورثه فرد کافری که فوت کرده است یک مسلمان وجود داشته باشد هیچ کدام از وراث مسلمان ارث نخواهند برد حتی اگر از نظر درجه و طبقه به متوفی نزدیک تر باشند و فقط وارث مسلمان ارث می‌برد.
از دیگر موانع ارث در قانون مدنی «لعان» می‌باشد. در لعان شوهر با تشریفات خاص قسم می‌خورد که زنش زناکار می‌باشد و زن وی نیز با تشریفات خاص قسم می‌خورد که حرف شوهرش تهمت می‌باشد و درست نیست. بعد از اینکه این تشریفات انجام می‌شود یکی از آثار آن این است که زن و شوهر از یکدیگر ارث نمی‌برند و فرزندی که به سبب انکار و لعان واقع شده است نیز از پدر و پدرش از او ارث نخواهد برد. اما این فرزند از مادر و خویشان و و مادر خویشان از وی ارث خواهند برد.
طبق ماده 883 اگر پدر از لعان خود رجوع کند فقط پسر از وی ارث می‌برد اما پدر و خویشان پدری از پسر ارث نخواهند برد.
دیگر مانع ارث بری «زنا» می‌باشد. فرزند متولد از زنا از پدر و مادر خویش ارث نخواهد برد و پدر و مادر وی نیز از او ارث نمی‌برند. اما اگر یکی از والدین به سبب کراهت و شبهه رابطه برقرار کرده باشد حکم زنا ندارد و فرزند از آن والد و اقوام او و برعکس ارث می‌برند.
در صورتی که به هنگام تقسیم ارث فردی غایب مفقود الاثر وجود داشته باشد سهم او کنار گذاشته می‌شود تا وضعیت مشخص شود
اگر به هنگام فوت مورث, جنینی وجود داشته باشد که با به دنیا آمدن موثر در تقسیم ارث باشد, تقسیم انجام نمی‌شود تا وضعیت جنین مشخص شود
ارث بردن ترتیبی
به عنوان مثال اگر اکبر فوت کند و دارای ورثه بسیار زیادی باشد، این طور نیست که همه خویشان وی از او ارث ببرند بلکه بعضی از خویشان و ورثه نسبت به سایر آنها تقدم دارند. و اگر آنها زنده نباشد سپس نوبت به خویشان دورتر می‌رسد. بر همین اساس واژه ای به نام «حجب» در ماده 886 قانون مدنی وجود دارد که در آن مقرر شده است که حجب حالت وارثی است که به واسطه بودن وارث دیگر از بردن ارث کلا یا جزئا محروم می‌شود. طبق ماده 887 قانون مدنی حجب دو نوع دارد. که در اینجا به طور ساده دو نوع حجب را بیان می‌کنیم.
| نوع اول حالتی است که فرد وارث از اصل ارث محروم می‌شود. مثلا برادرزاده متوفی که در لیست وراث وجود دارد اگر برادر و خواهر متوفی زنده باشند، به طور کلی ارثی به او نمی رسد و از ارث محروم می‌شود | ||
| نوع دوم وارث از اصل ارث محروم نمی‌شود بلکه میزان ارثی که به او می‌رسید یعنی «حصه» او از حداکثر کاهش پیدا می‌کند و کم می‌شود. به عنوان مثال در صورتی که زنی فوت کند و فرزندی نداشته باشد نصف اموال وی به شوهرش می‌رسد، اما اگر دارای فرزند باشد سهم الارث شوهر از اموال زوجه متوفی از نصف به ربع تقلیل پیدا می‌کند | ||
ضابطه ای که درخصوص حجب وجود دارد این است که چه افرادی به میت اقربیت و نزدیکی بیشتری دارند و هر طبقه که به متوفی نزدیک تر باشند طبقه دورتر را از ارث محروم خواهند کرد. البته طبق ماده 890 پدر و مادر و پسر و دختر و زوج و زوجه افرادی هستند که در هر صورت از متوفی ارث می‌برند و وجود ورثه دیگر صرفا می‌تواند میزان سهم الارث آنها را کاهش دهد اما هیچ گاه موجب ارث نبردن آنها به طور کلی نمی‌شود.
ورثه طبق چه قاعده ای ارث می‌برند
- طبق ماده 893 عده ای از آنها به فرض و عده ای به قرابت و بعضی دیگر گاه به فرض و گاه به قرابت ارث خواهند برد
- طبق ماده 896 افرادی که به فرض ارث می‌برند شامل: مادر و زوج و زوجه می‌باشند
- طبق ماده 897 افرادی که گاه به فرض گاه به قرابت ارث می‌برند شامل: پدر، دختر و دخترها، خواهر و خواهرهای ابی و یا ابوینی و کلاله امی می‌باشند
- طبق ماده 898 سایر افرادی که در دو ماده بالا ذکر نشده‌اند به قرابت ارث می‌برند
ارث بری به قرابت
معنای فرض در فقه و اسلام به معنای سهم معین و تعیین شده در قرآن کریم می‌باشد. به این معنا که در قرآن کریم سهم افرادی که به فرض ارث می‌برند به طور مشخص تعیین شده است. و ارث بری به قرابت براساس قواعد تعیین شده در قانون مدنی صورت می‌پذیرد. به طور کلی سهام معینه یا همان فرضی که در قرآن کریم بیان شده است عبارت است از:
| نصف ترکه: که طبق ماده 899 شوهر در صورت نبودن اولاد برای متوفی، دختر اگر فرزند منجصر باشد، خواهر ابوینی یا ابی فقط در صورتی که منحصر به فرد باشد | ||
| ربع ترکه: که طبق ماده 900 قانون مدنی شامل شوهر در صورت فرزند داشتن زن، زوجه یا زوجه ها در صورت فوت شوهری که فرزندی ندارد | ||
| ثمن ترکه: که طبق ماده 901 شامل زوجه یا زوجه هایی است که شوهر متوفی دارای فرزند است | ||
| دو ثلث ترکه: که طبق ماده 902 قانون مدنی شامل دو دختر یا بیشتر می شود در صورتی که متوفی اولاد ذکور نداشته باشد، دو خواهر و بیشتر ابوینی یا ابی در صورتی که برادری وجود نداشته باشد | ||
| ثلث ترکه: که طبق ماده 903 شامل مادر متوفی در صورتی که میت اولا و اخوه نداشته باشد، کلاله امی در صورتی که بیش از یکی باشد | ||
| سدس ترکه: که طبق ماده 904 قانون مدنی شامل پدر و مادر و کلاله امی اگر تنها باشد می‌شود | ||
سخن پایانی
همانطور که در مقاله بالا ذکر شد, معنای ارث در قانون مدنی انتقال اموال و دارایی های فرد متوفی به ورثه و بازماندگان او می‌باشد. ارث بری شامل احکام و قواعد خاص خود می‌باشد که شفاف سازی آن نیاز به مشاوری دقیق و آگاه دارد. در همین راستا مشاوران کارآزموده لیولند, با هدف راهنمایی شما عزیزان در زمینه ارث بری آماده خدمت رسانی می‌باشند. تنها کافی است با لیولند تماس بگیرید.
مشاوره احکام و قوانین ارث
جواب تمامی سوالات خود در مورد قواعد ارث در قانون مدنی را در سریعترین زمان ممکن از کارشناسان لیولند دریافت کنید